حمام چهار فصل اراک شاهکاری از نبوغ هنری و فرهنگی ایرانیان

اراک - ایرنا- حمام چهار فصل اراک با معماری زیبا و کاشی کاری های چشم نواز یکی از شاهکارهای هنری با دستمایه غنی فرهنگی است که از دوران قاجاریه به یادگار مانده است.

این حمام که امروز به موزه تبدیل شده ، یک قرن پیش توسط «حاج ابراهیم خوانساری» در اراک بنا گذاشته شده که ویژگی خاص آن تعبیه بخشی مستقل در حاشیه آن برای استحمام اقلیتهای مذهبی است و این مساله نبوغ و پختگی فرهنگی مردمان این دیار با همزیستی مسالمیت آمیز ادیان است.

کاشیکاری های این میراث ارزشمند صحنه های بکر و زنده ای از چهار فصل سال را در چهار سوی این بنا به نمایش گذاشته که نشاط و سرزندگی و ظرافتهای طبیعی را به بیننده هدیه می کند.

بنای این حمام قدیمی به مساحت یکهزار و 600 متر مربع دارای بخش های مجزای مردانه، زنانه، خصوصی و اقلیت های مذهبی است و پیش بینی سامانه حفظ گرمایش و تامین آب از قنات جالب و در خور تامل است.

دالان ورودی این حمام با طاق سیزی و پله های پهن و بلند سنگی به سربنیه مردانه و زنانه منتهی می شود که با حوزی آبی رنگ در میان و دیواره های تزئین شده با کاشی های فیزوزه ای، بیننده را به هزارتوی آرامی رهنمون می کند.

گرمخانه خصوصی و عمومی، هشتی بین گرمخانه، رختکن، خزینه، تون و آب انبار این حمام نیز که امروز به دلیل تغییر کاربری به موزه تغییراتی در آن مشاهده می شود از دیگر بخش های دیدنی این بنا است.

کاشی های معرق هفت رنگ تزیینی با سقف هایی که اشکال هندسی دارند در کنار هشت ستون با نقوش گل، مرغ و سرباز قاجاری درسربینه مردانه به طرزی هنرمندانه با بیننده ارتباط می گیرند که این از اوج هنر و ذوق خالقان آن حکایت دارد.

این ستون ها به شکلی هنرمندانه با کاشی های قالبی و پیچکی زیبا و بکارگیری روش قرینه سازی و رسم بندی ها و ستون بندی با شکل های اسلیمی نظیر گل و بوته، درختان سرو، صنوبر، انگور، منظره های طبیعی مثل چشمه های آب، رودخانه و گیاهان وحشی و پرندگان کار شده است.

یکی از نقوش جالب بر این کاشی هاصحنه شکارگاهی و جنگ بین شیر، اژدها و شیر،گاو است که در هر دوی آن شیر حیوان نیرومند بوده و به احتمال قوی معنای آن غلبه گرما در این حمام به سرما است چرا که شیر در عربی اسد نام دارد و این ماه گرم تابستان است و به این ترتیب مردم را برای ورود به حمام مشتاق تر می شدند.

از دیگر نقوش زیبای این کاشیکاریها انواع گل و بوته، پیچک ها، درختان انگور، سرو و صنوبر به همراه مناظری از رودخانه ها، چشمه ها، گیاهان وحشی و پرندگانی برروی شاخه های آن، مبارزه شیر با اژدهای چند سر، افراد نظامی با پوشش دوره قاجار است که هر یک هزاران ناگفته با خود دارد.

سربنیه حمام زنانه اما بدون هیچ ستونی با گنبدی یکپارچه برپا شده که با توجه به امکانات کم دوران قاجاریه این نوع معماری در خور توجه است.

حدود پنج هزار متر فضای حمام چهار فصل شامل سربنیه مردانه و گرمخانه، رختکن و هشتی بین گرمخانه و رختکن هم اینک به موزه اختصاص یافته و اشیای متعلق به دوره های مختلف قبل و بعد از اسلام شامل تنگ های سفالی، کاسه، خمره، قدح، پیمانه، انواع مجسمه، آفتابه و لگن، سنگ نوشته و ابزارآلات کشاورزی و دفاعی در آن نگهداری می شود.

تالار مردم شناسی، وسایل باستانی دوران اسلامی، تابلوهای خوشنویسی هنرمندان استان مرکزی، اشیای باستانی قبل از اسلام، کتیبه های دوران قاجاریه و صفوی و گچبری مسجد جامع، مراسم حنابندان در دوره قاجاریه و پیکره اقلیت ها از تالارهای موزه چهار فصل اراک است.

حمام چهار فصل اراک که در سال 1355 به شماره 1339 در فهرست آثار ملی به ثبت رسیده است در دوران فعالیت خود به عنوان یکی از کانون های مهم ارتباطات اجتماعی محسوب می شده و بسیاری از اخبار و تصمیمات و موضوعات بین گروهی ودوستانه درآن نقل و حل و فصل می شده است.

این حمام همچنین در کنار اهمیتی که در جایگاه پاکیزگی و بهداشت مردم داشته، رسوماتی نظیر حنابندان، حمام دزک، رسوم دفع شر و بیماری ، طب سنتی و آیین روزدهم تولد را درخود داشته که به ویژه در حمام زنانه با موسیقی و اشعار محلی درهم تنیده می شده است.

وجود مجسمه های انسانی در بخشی از این حمام با عنوان رسوم حنابندان و نمایش لباس و رسوم ارامنه نشانگر گوشه ای از کارویژه های خاص حمام چهارفصل در ابعاد زندگی مردم در دوران قاجاریه است.

ارزشهای متنوع معماری، اجتماعی، فرهنگی و هنری حمام چهارفصل اراک از مسایلی است که رسالت پژوهشگران را برای کشف و شناساندن ابعاد و زوایای پنهان آن سنگین تر می کند.

این حمام اگرچه امروز با اشیایی که هر یک ارزش خاص فرهنگی و هنری دارد تزئین شده اما به نظر میرسد آنچه نام این مکان را زنده نگه داشته هویتی است که در هر خشت و آجر آن نهفته و با گذشت یک قرن همچنان درخشان و جذاب می نماید.